Spółdzielczość w Polsce XX wieku

Spółdzielczość w Polsce XX wieku obejmowała wiele dziedzin – od bankowości i rolnictwa po budownictwo mieszkaniowe – i w wielu przypadkach była realnym mechanizmem wspólnotowego zarządzania. Jednak transformacja ustrojowa, centralizacja i późniejsze problemy prawne sprawiły, że często pozostała jedynie „z nazwy”. Aby mogła się odrodzić, potrzebne są reformy prawa, większa przejrzystość i wprowadzenie mechanizmów demokracji bezpośredniej w decyzjach członków.

Spółdzielczość – szerokie spektrum 

Historia polskiej spółdzielczości sięga XIX wieku, ale jej największy rozwój nastąpił w XX wieku. Spółdzielnie spożywców, rolnicze, mieszkaniowe, mleczarskie i banki spółdzielcze były fundamentem lokalnej gospodarki i wspólnotowego zarządzania. W okresie międzywojennym działały tysiące spółdzielni, które nie tylko zaspokajały potrzeby ekonomiczne, ale także budowały kapitał społeczny i poczucie solidarności.

Spółdzielnie mieszkaniowe – wspólnoty z tradycją

Budownictwo spółdzielcze w Polsce miało ogromne znaczenie w XX wieku. Spółdzielnie mieszkaniowe powstawały jako odpowiedź na deficyt mieszkań i były realnym narzędziem wspólnotowego zarządzania. Członkowie decydowali o inwestycjach, remontach i polityce czynszowej. Jednak w okresie PRL spółdzielnie zostały podporządkowane centralnym mechanizmom, co osłabiło ich wspólnotowy charakter. Po 1989 roku wiele z nich przetrwało, ale część funkcjonuje dziś bardziej jako administracje niż jako żywe wspólnoty

Spółdzielnie rolnicze i mleczarskie – siła lokalnych producentów

W XX wieku ogromną rolę odegrały spółdzielnie mleczarskie i rolnicze, które pozwalały rolnikom wspólnie sprzedawać produkty, inwestować w przetwórstwo i budować silne marki. Do dziś działa w Polsce ok 60 spółdzielni mleczarskich jak np. Okręgowa Spółdzielnia w Piątnicy, OSM Włoszczowa, Spółdzielnia Spomlek, Spółdzielnia Mleczarska w Gostyniu, Mlekovita i Mlekpol, które są przykładami, że spółdzielczość może być skutecznym narzędziem konkurencji na rynku. Spółdzielczość mleczarska w Polsce przeszła proces silnej konsolidacji – z kilkuset podmiotów w XX wieku pozostało dziś jedynie kilkadziesiąt, ale są to organizacje znacznie większe i bardziej konkurencyjne. Około 60 spółdzielni mleczarskich nadal działa w formie zarejestrowanych spółdzielni, a ich rola w polskiej gospodarce i eksporcie produktów mlecznych pozostaje absolutnie kluczowa.

Banki spółdzielcze – lokalne finansowanie

Banki spółdzielcze od początku XX wieku były filarem lokalnych społeczności. Umożliwiały finansowanie małych przedsiębiorstw i gospodarstw rolnych. W Polsce działa kilka set banków spółdzielczych, które funkcjonują w formie spółdzielni zachowując elementy wspólnotowego zarządzania – oznacza to, że ich właścicielami są członkowie (klienci), a każdy z nich ma prawo głosu w walnym zgromadzeniu. Bywa jednak, że na skutek niewstarczającej świadomości członków – wielu klientów traktuje bank spółdzielczy jak zwykłą instytucję finansową, nie angażując się w jego działalność.

Najbardziej znane przykłady banków spółdzielczych to Bank Spółdzielczy w Brodnicy, Krakowski Bank Spółdzielczy, Bank Spółdzielczy Rzemiosła w Krakowie, Wschodni Bank Spółdzielczy w Chełmie, Warmińsko-Mazurski Bank Spółdzielczy, a także liczne lokalne banki zrzeszone w dwóch dużych grupach: Bank Polskiej Spółdzielczości (BPS) i Spółdzielcza Grupa Bankowa (SGB). 

Kierunek odrodzenie?

Spółdzielczość w Polsce bardzo dobrze funkcjonowała w okresie międzywojennym i w pierwszych dekadach XX wieku. W PRL niestety nastąpiło jej osłabienie. Centralne sterowanie, upolitycznienie i brak realnej demokracji sprawiły, że spółdzielnie stały się często narzędziem administracji, a nie wspólnoty. Po 1989 roku wiele z nich przetrwało, lecz transformacja gospodarcza i konkurencja rynkowa ujawniły ich słabości – brak przejrzystości, niska aktywność członków i biurokratyzacja

Aby model spółdzielczości mógł się rozwijać w Polsce, potrzebne są:

• Reformy prawa, które zwiększą przejrzystość i ułatwią uczestnictwo członków.

• Mechanizmy demokracji bezpośredniej, takie jak głosowania online czy referenda w sprawach inwestycji.

• Edukacja obywatelska, aby członkowie spółdzielni rozumieli swoje prawa i obowiązki.

• Promocja lokalnych inicjatyw, które pokazują, że spółdzielczość może być skuteczną alternatywą dla korporacyjnych modeli zarządzania.

Fundacja POLACY DECYDUJĄ

KRS 0001200188
NIP 7812097944
REGON 54300363000000

 kontakt () polacydecyduja.pl

Nasze portfolio łączy działania systemowe i oddolne – od edukacji przez technologię, aż po wspólnotowość. Bazujemy na potencjale obywateli, decentralizacji zarządzania i dumie z tożsamości narodowej. Wierzymy, że demokracja bezpośrednia we wspólnocie to nie utopia, ale konkretna ścieżka budowy dobrobytu, modernizacji i suwerenności.

Social media

© 2025 Fundacja Polacy decydują. 

Wszelkie prawa zastrzeżone