12 czerwca 2025

Jak działa budżet obywatelski w Polsce?

Budżet obywatelski to jedna z najbardziej dostępnych form demokracji bezpośredniej w Polsce. Pozwala mieszkańcom decydować o wydatkowaniu części środków publicznych na lokalne potrzeby. Ale kto właściwie może głosować? Jak wygląda weryfikacja? I czy głosy mogą być odrzucane?

Kto może głosować?

Podstawą prawną realizacji budżetu obywatelskiego jest art. 5a Ustawy o samorządzie gminnym. Szczegóły opisujące zasady i tryb przeprowadzania głosowań w ramach budżetu obywatelskiego określają uchwały rad gminnych. Budżet obywatelski jest zatem formą konsultacji społecznych z mieszkańcami gminy. Kluczowe w przeprowadzanych głosowaniach jest słowo „mieszkaniec” — nie „obywatel”, ani nie „zameldowany”, czy „pełnoletni”. Dlaczego? Jak samorządy gminne definiują pojęcie "mieszkańca"?

"Mieszkańcem jest osoba, która faktycznie zamieszkuje na terenie gminy z zamiarem stałego pobytu (art. 25 Kodeksu cywilnego) — niezależnie od meldunku, wieku czy obywatelstwa" [1],[2].

W praktyce oznacza to, że, aby oddać głos na projekt w budżecie obywatelskim po pierwsze meldunek nie jest wymagany. Po kolejne pełnoletność nie jest obowiązkowa! W wielu miastach głosować mogą osoby od 13. roku życia. Ponadto obywatelstwo polskie nie jest konieczne — liczy się jedynie miejsce zamieszkania.

Jak wygląda weryfikacja głosujących?

W większości miast głosowanie odbywa się elektronicznie lub jeszcze poprzez arkusze papierowe. Weryfikacja głosujących oddających głos w formie tradycyjnej z pewnością nie jest tania. Nakłady czasowe jakie urząd musi zapewnić dla realizacji procesu głosowania pociągają za sobą wydaje się w obecnej dobie zaawansowania rozwoju technologii zbędne koszty.

Tym niemniej, niezależnie od metody weryfikacji w obu przypadkach wymagane są dane głosującego jak imię i nazwisko, adres zamieszkania i numer PESEL. W Warszawie przykładowo dane są weryfikowane przez system elektroniczny oraz ręcznie przez urzędników — z wykorzystaniem Centralnego Repozytorium Bazy Danych Ewidencji Ludności (CRBDEL) [1].

System ten sprawdza:

czy PESEL nie został użyty więcej niż raz,
czy dane są zgodne z deklarowanym miejscem zamieszkania,
czy nie zaznaczono zbyt wielu projektów.

Na weryfikacji danych głosującego się jednak nie kończy. Uprawniony do głosu mogą oddać głos nieważny. Właściwie taka sytuacja dotyka jedynie tradycyjny proces głosowania. I ponownie przyczynia się potencjalnie do generowania kosztów i niweczenia dostępnych zasobów gminnych.

Co unieważnia głos?

Powodów uznania głosów w budżecie obywatelskim za nieważny identyfikuje się wiele. Do najczęściej wskazywanych zalicza się zaznaczenie większej liczby projektów niż dopuszcza regulamin głosowania, czy podanie przez głosującego nieprawidłowych lub niepełnych danych osobowych. Także oddanie więcej niż jednego głosu z tym samym numerem PESEL sprawi, że głos mieszkańca będzie nieważny. Ale to nie koniec katalogu przyczyn unieważnień głosu w procedurach głosowań. [5] Okazuje się, że głosowania elektroniczne też wbrew pozorom mogą zostać uznane za nieważne. W zależności od tego, jak zbudowane jest narzędzie do głosowania zaistniały przypadki w trybie głosowania online, gdzie system pozwalał na wielokrotne użycie tego samego PESEL. Błędnie zbudowane aplikacje nie blokujące automatycznie możliwości powtórnego użycia PESEL-u mogą przyczynić się zatem do unieważnienia nie tylko jednego głosu, ale całego głosowania. [1]

Czy były przypadki unieważnienia głosowania?

Tak! Zdarzyły się w Polsce takie przypadki. Najczęściej dotyczyły one naruszeń prawa ze względu na definicję mieszkańca lub stosownych ograniczeń. Przykładowo:

Piaseczno (2021) – Regionalna Izba Obrachunkowa unieważniła uchwałę ograniczającą głosowanie tylko do mieszkańców miasta z meldunkiem. [1]
Ruda Śląska (2021) – Wojewoda Śląski zakwestionował wymóg podania daty urodzenia i meldunku jako warunku ważności głosu. [2]
Poznań (2018) – WSA uznał, że ograniczenie głosowania do osób powyżej 16. roku życia narusza prawo. [1]

Z tych przypadków wnioski płyną takie, że przede wszystkim nie można ograniczać prawa do głosowania ze względu na wiek czy meldunek — takie zapisy są unieważniane przez sądy i organy nadzoru. Budżet obywatelski winien być narzędziem, które ma być otwarte, równe i dostępne dla każdego. Każdy mieszkaniec — niezależnie od swojego miejsca meldunku, wieku czy obywatelstwa — powinien mieć prawo do oddania głosu. Próby ograniczania tego prawa są niezgodne z ustawą i mogą skutkować unieważnieniem uchwał.

Źródła:

1 Miasto Warszawa – Weryfikacja osób głosujących w budżecie obywatelskim https://um.warszawa.pl/waw/bo/-/weryfikacja-osob-glosujacych-w-budzecie-obywatelskim

2 Codzienny Ekspert – Kto może głosować w budżecie obywatelskim https://codziennyekspert.pl/kto-moze-glosowac-w-budzecie-obywatelskim/

3 Prawo.pl – Weryfikacja osoby głosującej i orzeczenia WSA https://www.prawo.pl/samorzad/budzet-obywatelski-weryfikacja-osoby-glosujacej,508943.html

4 Prosta Ekonomia – Jak działa budżet obywatelski https://prostaekonomia.pl/budzet-obywatelski-budzet-partycypacyjny/

5 Budżet Obywatelski Małopolska – Regulamin i zasady głosowania https://bo.malopolska.pl/?view=article&id=234:wszystko-co-musisz-wiedzie%C4%87&catid=39

Fundacja "Polacy decydują"

KRS 0001200188
NIP 7812097944
REGON 54300363000000

kontakt () polacydecyduja.pl

Nasze portfolio łączy działania systemowe i oddolne – od edukacji przez technologię, aż po wspólnotowość. Bazujemy na potencjale obywateli, decentralizacji zarządzania i dumie z tożsamości. Wierzymy, że demokracja bezpośrednia to nie utopia, ale konkretna ścieżka modernizacji i suwerenności.

Social media

Wszelkie prawa zastrzeżone