15 lipca 2025

Czy w historii Polski istnieją tradycje demokracji bezpośredniej?

Demokracja bezpośrednia to nie tylko nowoczesne głosowanie online czy budżet obywatelski. To idea, która w Polsce ma głębokie korzenie — sięgające wieców plemiennych, sejmików szlacheckich i referendów konstytucyjnych. Jak kształtowała się ta forma rządów w naszym kraju?

Od wiecu do Rzeczypospolitej szlacheckiej

Pierwsze formy demokracji bezpośredniej w Polsce pojawiły się już w średniowieczu:

Wiec – zgromadzenie wolnych członków wspólnoty plemiennej, podejmujące decyzje przez aklamację.
Sejmiki ziemskie – lokalne zgromadzenia szlachty, które decydowały o sprawach regionu.
Liberum veto – zasada jednomyślności w decyzjach sejmowych, choć często paraliżowała proces legislacyjny, była wyrazem bezpośredniego wpływu jednostki na decyzje państwowe.

W Rzeczypospolitej Obojga Narodów demokracja bezpośrednia miała charakter elitarny — dostępna była tylko dla szlachty, ale jej mechanizmy (np. instrukcje poselskie, odwoływanie posłów) przypominały współczesne formy kontroli obywatelskiej. [1]

.

II Rzeczpospolita – pierwsze referenda

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, Polska przyjęła model demokracji przedstawicielskiej. Jednak już w latach 20. XX wieku pojawiły się postulaty wprowadzenia referendów ogólnokrajowych. W Konstytucji marcowej z 1921 roku nie przewidziano instytucji referendum, ale w praktyce w 1920 roku przeprowadzono plebiscyty terytorialne (np. na Śląsku) — mieszkańcy decydowali o przynależności państwowej. W latach 30. pojawiły się natomiast inicjatywy ustawodawcze obywatelskie, choć bez formalnego umocowania. [2]

PRL – demokracja bezpośrednia na papierze

W okresie Polski Ludowej (1945–1989) konstytucje PRL zawierały zapisy o „władzy ludu”, ale w praktyce demokracja bezpośrednia była iluzoryczna. Referenda miały charakter propagandowy:

1946 – referendum „3xTAK” – dotyczącym m.in.. zniesienia Senatu i reformy rolnej,
1987 – referendum w sprawie reform gospodarczych – niska frekwencja i brak realnego wpływu obywateli.

Obywatelska inicjatywa ustawodawcza nie istniała, a decyzje podejmowane były centralnie. [3]

III RP – konstytucyjne fundamenty

Po 1989 roku demokracja bezpośrednia zyskała realne podstawy:

Konstytucja z 1997 roku (art. 4 ust. 2) mówi: „Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio”.
Art. 125 – referendum ogólnokrajowe,
Art. 118 ust. 2 – obywatelska inicjatywa ustawodawcza (100 000 podpisów).

Od tego czasu przeprowadzono m.in.:

1996 – referendum uwłaszczeniowe (niewiążące),
1997 – referendum konstytucyjne (przyjęcie obecnej Konstytucji),
2003 – referendum akcesyjne (przystąpienie do UE).

Demokracja lokalna – referenda i budżety obywatelskie

Na poziomie samorządowym demokracja bezpośrednia rozwija się dynamicznie:

Referenda lokalne – np. w sprawie odwołania prezydenta miasta, zmiany granic gminy.
Budżet obywatelski – mieszkańcy decydują o wydatkach publicznych (np. Poznań, Warszawa, Łódź, Gdańsk).
Konsultacje społeczne – coraz częściej prowadzone online.

W 2025 roku ponad 120 mln zł przeznaczono na budżet obywatelski w samej tylko Warszawie ^1

Przyszłość – demokracja cyfrowa

Fundacja „Polacy Decydują” promuje rozwój demokracji cyfrowej. Wspieramy wszelkie działania prowadzące do:

umożliwienia oddawania głosu online,
wprowadzenia cyfrowych konsultacji społecznych,
budowania i rozwoju platform referendalnych,
tworzenia cyfrowych archiwów lokalnych i civic-tech.

Wierzymy, że technologia zbliży obywateli do decyzji publicznych, zwiększy frekwencję w głosowaniach i uczyni przejrzystymi.

Demokracja bezpośrednia w Polsce ma bogatą historię — od wiecu po instrument jakim są w obecnej formie referenda. Choć nie zawsze była dostępna dla wszystkich, dziś staje się coraz bardziej inkluzywna, cyfrowa i przybiera wymiar lokalny co buduje fundament subsydiarności podejmowania decyzji w państwie. Fundacja „Polacy Decydują” wspiera promocję i rozwój demokracji bezpośredniej. Wierzymy, że obywatele mają prawo decydować — nie tylko raz na cztery lata, ale codziennie w lokalnych sprawach przestrzeni, w jakiej prowadzą życie.

Źródła:

1 Demokracja bezpośrednia – Wikipedia

2 Demokracja bezpośrednia w Polsce – Uniwersytet Łódzki

3 Formy demokracji bezpośredniej w Polsce – Encyklopedia.org.pl

Fundacja "Polacy decydują"

KRS 0001200188
NIP 7812097944
REGON 54300363000000

kontakt () polacydecyduja.pl

Nasze portfolio łączy działania systemowe i oddolne – od edukacji przez technologię, aż po wspólnotowość. Bazujemy na potencjale obywateli, decentralizacji zarządzania i dumie z tożsamości. Wierzymy, że demokracja bezpośrednia to nie utopia, ale konkretna ścieżka modernizacji i suwerenności.

Social media

Wszelkie prawa zastrzeżone